Fietsroute

Fietsroute De ‘verdwenen’ vestingen van Groningen

In de provincie Groningen liggen een aantal historische steden die, hoewel daar weinig van terug te vinden is, ooit vestingsteden zijn geweest. Op deze route fiets je langs de ‘verdwenen’ vestingen van Groningen: Delfzijl en Appingedam.

Om te beginnen een stukje geschiedenis, dat duidelijk maakt waarom van veel voormalige vestingsteden de vestingwerken niet meer bestaan. De meeste vestingsteden in Nederland zijn ooit gebouwd volgens het Oud-Nederlands of het Nieuw-Nederlands Vestingstelsel. Hoewel de beide methoden van elkaar verschilden, gaven beide manieren waarop de verdedigingswerken opgebouwd waren, de steden een typisch stervormig uiterlijk. Belangrijker dan de muren was voor vestingsteden een strategische ligging; dat is de reden dat niet elke ommuurde stad in Nederland ook een vestingstad was.

Na de Middeleeuwen waren veel vestingsteden een belangrijke vorm van verdediging voor de omliggende gebieden, maar dit veranderde na de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871. Door de snelle opmars van de Duitse legers, maakte de Franse nederlaag duidelijk dat er een nieuw verdedigingsplan nodig was, waarin vestingsteden geen rol meer speelden. In Nederland leidde dit inzicht tot de Vestingwet van 1874, waarin de nieuwe verdediging van Nederland en de plannen voor ontmanteling van vestingsteden geregeld waren. Onder andere de vestingen in Groningen verloren hun functie.

Op weg naar Delfzijl

Je start vanaf knooppunt 93, gelegen aan de Antoni Verburghwijk 1 in Termunterzijl. Dit dorpje is in 1601 gesticht na de aanleg van een sluis in het Termunterzijldiep. Deze oude sluis bestaat helaas niet meer, maar wel kun je hier de mooie vervanger daarvan bezichtigen.

Maar zover is het nog niet; je komt namelijk eerst langs een andere mooie bezienswaardigheid. Vlak na het startpunt steek je met een brug het Termunterzijldiep over. Neem hier even de tijd om te stoppen en over het water te kijken. Schuin rechts zie je het historische Gemaal Cremer, te herkennen aan de naam Cremer die met grote letters op de gevel staat. Dit gemaal is in 1930/1931 gebouwd om de afwatering van het toenmalige waterschap Oldambt te verzorgen. Rechts daarvan ligt Gemaal Rozema, dat in 2002 als vervanger van Gemaal Cremer gebouwd werd. Door bodemdaling als gevolg van aardgaswinning was deze laatste niet meer toereikend als gemaal.

Een stukje verder steek je bij de sluis nogmaals het Termunterzijldiep over. Deze sluis, die de mooie naam ‘Boog van Ziel’ draagt, werd in 1725 gebouwd ter vervanging van de oude sluis, die in 1686 bij de Sint-Maartensvloed werd verwoest. Opvallend aan dit bouwwerk is de natuurstenen borstwering, waarop de namen en wapens van de zijlvesten – de Groningse voorlopers van waterschappen – van de stad Groningen en het dorp Oldambt en de namen van de bestuurders en de bouwmeester te vinden zijn.

Vervolgens fiets je verder, eerst langs de Eems en later meer het binnenland in. Langs de kustlijn van Groningen geniet je van de verfrissende wind en het uitzicht over het water. De volgende stop is in het ‘spookdorpje’ Weiwerd. Behalve een archeologisch monument en het oude kerkhof is hier niet zo veel te zien, en dat is precies wat Weiwerd zo interessant maakt. Het dorpje moest plaatsmaken voor de verwachte uitbreiding van Delfzijl. Daartoe werd het dorp opgekocht met de bedoeling de woningen en andere gebouwen te slopen. Door de verminderde uitbreiding van de stad was totale sloop niet nodig: er staan nog verschillende gebouwen, waarvan de meeste leeg staan.

De tweelingvesting Farmsum-Delfzijl

En daar sta je dan, aan de rand van Delfzijl, maar voor je de ‘verdwenen’ vesting kunt bezoeken, moet je even rondkijken in Farmsum. Dit dorp was in de Franse tijd nog een zelfstandige gemeente en er bestonden plannen om van Delfzijl en Farmsum een tweelingvesting te maken. De plannen zijn nooit doorgezet, onder andere omdat het dorp daarvoor ingrijpend veranderd moest worden. Tijdens het Beleg van Delfzijl in 1813 en 1814 is het dorp zwaar beschadigd, omdat zij in het schootsveld van Vesting Delfzijl lag. Dit is een van de redenen waarom er in het dorp weinig gebouwen van voor 1813 te vinden zijn. Desondanks is het een mooi en gezellig dorp dat vooral opvalt door de monumentale Waterstaatskerk.

Het laatste Franse bolwerk

Als je vanuit Farmsum richting knooppunt 87 fietst, kom je aan bij de binnenstad van Delfzijl. Op de plattegrond kun je – door een wat hoekige vorm – de uitlijning van de voormalige vesting nog herkennen. Je bent inmiddels op de hoogte van de Vestingwet van 1874 (zie hiervoor). Door deze ongelukkige verandering in het verdedigingsbeleid heeft Delfzijl niet meer de imposante uitstraling van een stad met intacte vestingwerken als bijvoorbeeld Naarden of Heusden. Toch kun je de geschiedenis hier gewoon proeven. De ligging van Delfzijl aan de Eems maakt duidelijk waarom deze stad ooit een belangrijke strategische vesting was. En, ten tijde van het Beleg van Delfzijl, vond hier een belangrijke slag plaats tussen Nederlandse troepen – met hun Engelse en Pruisische bondgenoten – en de troepen van Napoleon, die Nederland bij het Franse Keizerrijk had ingelijfd. Met de overwinning van de Nederlanders en hun bondgenoten viel in 1814 het laatste Franse Bolwerk in Nederland en werd de weg vrijgemaakt voor het Vorstendom Nederland – de voorloper van het Koninkrijk der Nederlanden.

Nu kun je simpelweg langs knooppunt 87 fietsen op weg naar het volgende punt op de route, maar dan mis je de binnenstad van Delfzijl, die een aantal interessante bezienswaardigheden te bieden heeft. Om daar te komen ga je bij knooppunt 87 naar rechts, de Oude Schans op. Deze straat gaat na een tijdje over in de Marktstraat en daarna in de Havenstraat. Aan het einde van de laatste sta je even stil bij de in 1833 gebouwde Grote Waterpoort. In tegenstelling tot de andere nog bestaande waterpoort – de Kleine Waterpoort – is de Grote Waterpoort nog steeds in gebruik en wordt zij bij extreem hoog water door middel van een metalen deur gesloten.

Je gaat dezelfde weg terug richting knooppunt 87, alleen sla je halverwege de Oude Schans eerst nog even rechtsaf, de Kerkstraat in om een kijkje te nemen bij twee in het oog springende monumenten: de Hervormde Kerk en korenmolen Adam. De Hervormde Kerk, die ook wel Centrumkerk wordt genoemd, is in 1830 gebouwd om de oude kerk van Delfzijl te vervangen. Deze raakte bij het Beleg van Delfzijl onherstelbaar beschadigd. In de buitenmuren en het interieur van de kerk bevinden zich verschillende oude grafzerken, waarvan sommige nog uit de 17de eeuw dateren. Ook Adam is een bezichtiging waard. Deze koren- en pelmolen is een uit 1875 daterende herbouw van een molen uit Bedum. Na de Tweede Wereldoorlog verloor de molen haar functie en is later in gebruik genomen als Museum Molen Adam.

Langs de Eems en door het Groninger platteland fiets je verder in de richting van Appingedam. Ooit was deze vestingstad een belangrijk markt- en handelscentrum, wat de plaats vooral te danken had aan de gunstige ligging aan het Damsterdiep. Waar de vestingwerken van Delfzijl pas na 1874 gesloopt zijn, gebeurde dit in Appingedam al in de 16de eeuw. Het oorspronkelijke plan voor het slopen was veel drastischer: de toenmalige stadhouder vond dat de hele stad gesloopt moest worden, maar de inwoners van de stad wisten dat te voorkomen. Ook in Appingedam wijk je van de route af om de bezienswaardigheden van de stad te ontdekken. Vanaf knooppunt 79 fiets je richting de historische binnenstad. Vlak voordat je deze via een brug over het Damsterdiep bereikt, ga je rechtsaf over de Solwerderstraat, om aan het einde hiervan linksaf het Damsterdiep over te steken. Vanaf die brug heb je een mooi uitzicht op de monumenten waar Appingedam om bekend staat: karakteristieke uitbouwtjes van de panden, die de ‘hangende keukens’ worden genoemd.

Nu is het tijd om de binnenstad te verkennen. Neem daarvoor de tweede straat – ter hoogte van de Rabobank – links. Aan deze Wijkstraat kom je langs de Nicolaïkerk en het Raadhuis van Appingedam. De Nicolaïkerk is een hallenkerk, die in romanogotische stijl is gebouwd en is de grootste kerk van de Groninger Ommelanden. Deze kerk is een bezoek meer dan waard: de gewelven van de kerk zijn voorzien van 15de-eeuwse fresco’s, die de Vier Gekroonde Martelaren voorstellen. Ook het orgel uit de 18de eeuw is een bezienswaardigheid. Naast de kerk is het renaissancistische Raadhuis gebouwd. Een gevelsteen uit 1630 vermoedt dat het gebouw vanaf die datum in gebruik is geweest als Raadhuis. Ook was de benedenverdieping gedurende twee eeuwen in gebruik als waag. De open doorgang met het wapen van Appingedam boven het open poortje dragen bij aan de unieke uitstraling van het pand. Je vervolgt je weg langs de Wijkstraat en komt aan het einde ervan bij het volgende knooppunt op de route, nummer 77.

Via gezellige dorpjes als Siddeburen, Wagendorpen en Nieuwolda beland je uiteindelijk weer bij het startpunt in Termunterzijl. Vlak voor het einde van de route valt in dit dorpje de Ursuskerk op door haar lompe uitstraling: het hoge en brede schip lijkt in geen verhouding te staan tot de relatief korte en smalle toren.