Fietsroute

Fietsroute Terug in de tijd bij Vilsteren

In Overijssel ligt het dorp Vilsteren, een katholieke enclave in een overwegend protestantse streek. Het lijkt een dorp als alle andere, maar dat is het zeker niet.

Om te begrijpen waarom Vilsteren een uniek dorp is, ga je eerst even terug naar het leven van vroeger. Om precies te zijn naar de Middeleeuwen, een periode waarin het feodale stelsel nog gemeengoed was. In die tijd waren er al grootgrondbezitters. Vaak ging het om grote stukken grond, waarvan de landeigenaar delen in leen gaf aan leenmannen, die op hun beurt een deel van het land gingen beheren en verantwoordelijk waren voor de opbrengsten van dat land. Door vererving gingen veel leenmannen die grond als hun eigendom zien, waar zij in een burcht, kasteel of versterkt huis woonden. Vaak ging het om adellijke lieden als hertogen of graven. Op hun grondgebied stonden boerderijen, molens en andere gebouwen die van het gehele gebied een economische eenheid maakten. De adel regelde de rechtspraak in het gebied en zorgde voor het innen van belastingen bij de horigen die boerderijen van de adel in leen hadden.

Een achterhaald systeem?

Dat was vroeger. Sindsdien is het bestuur van landen en regio’s gecentraliseerd en dus zou je denken dat dit systeem achterhaald is en niet meer voorkomt. Toch is er in Nederland een gemeenschap die nog zeer dicht in de buurt komt van een feodale gemeenschap, en dat is Vilsteren (knooppunt 63). Hierbij gaat het om het Landgoed Vilsteren, en niet om het gelijknamige dorp. Landgoed Vilsteren is 1.051 hectare groot en bestaat voor bijna de helft uit bos- en natuurgebied. De rest van de oppervlakte is verdeeld over landbouwgrond, het dorp, wegen, waterpartijen en het Gasuniecomplex. Het dorp valt dus nog onder het beheer van het landgoed, dat als middelpunt Huis Vilsteren heeft.

De geschiedenis van het landgoed gaat in ieder geval terug tot 1382. Uit dit jaar dateert de eerste vermelding van het geslacht Vilsteren, als ridder Herman van Vilsteren de Hof te Vilsteren van de bisschop van Utrecht in leen krijgt. In zijn huidige vorm is het landgoed in de 18de eeuw ontstaan. Door vererving en herverdeling van het gebied ging het een aaneengesloten geheel vormen, dat in eigendom is van de bewoners van Huis Vilsteren. Vanaf die periode wordt op het landgoed het dorp Vilsteren gebouwd. Nu bestaat het dorp vooral uit huizen, de Sint-Willibrorduskerk, een school, een herberg en de Vilsterse Molen. Voor een klein dorp is de kerk – een neogotische pseudobasiliek – opvallend groot. Verder staan er op het landgoed een aantal boerderijen.

Het unieke van dit landgoed ligt in het feit dat vrijwel alle gebouwen op het landgoed gebouwd zijn op erfpachtgrond. Voor het beheer is de besloten vennootschap Landgoed Vilsteren B.V. opgericht. De erfpacht heeft voor de bewoners, en vooral ook het aanzien van het dorp wel consequenties. In het dorp wordt een huisstijl gehanteerd voor de beukenhagen die overal in het dorp te vinden zijn. Om dit te stimuleren stelt het landgoed een beukenplantsoen ter beschikking aan de inwoners. Verder worden de kleuren van de familie Van Vilsteren gebruikt bij de meeste gebouwen op het landgoed. Dit zou je kunnen omschrijven als een vorm van feodalisme, maar in Vilsteren ziet men het als manier om dit unieke stuk grond zijn waarde te laten behouden.

Vanaf knooppunt 63 kom je langs dit unieke gebied in Nederland. Huis Vilsteren, ook wel Groot Spijker geheten, oogt zeer oud, maar is in werkelijkheid pas in 1908 gebouwd ter vervanging van een eerdere woning. Het huis is in neorenaissancestijl gebouwd. De naam Groot Spijker (uitgesproken als Spieker) komt van het Latijnse woord spicarium, wat ‘opslagplaats van graan’ betekent. Op de plek van het huis stond namelijk vroeger zo’n graanopslag.

Verder op de route kom je aan bij het riviertje de Regge. Vanaf Landgoed Westerflier bij Diepenheim meandert dit riviertje richting de Overijsselse Vecht, en verandert daarbij verschillende keren van naam: Boven-Regge, Midden-Regge en Beneden-Regge. Na knooppunt 73 steek je deze via het Giethmenerkerkbrugje over. Dit bruggetje is onderdeel van het oude kerkpad tussen Ommen en Giethmen. Iets verderop, bij knooppunt 76 kom je aan bij de Steile Oever. Op deze plek brak de Regge door een stuwwal heen en scheidde daarmee de Besthmenerberg en de Archemerberg van elkaar. Bij deze Steile Oever van het kleine riviertje vind je prachtige natuur.

Perfecte symmetrie op Landgoed Eerde

Vanuit Vilsteren fiets je door de landerijen van het landgoed verder door het Overijsselse landschap. Tussen knooppunt 76 en 87 kom je langs Landgoed Eerde. Hier staat een kasteel dat in 1715 gebouwd is, maar het landgoed zelf bestaat al veel langer. Al in de 14de eeuw lag hier de burcht van roofridder Evert van Essen, die tijdens een strafexpeditie werd verwoest. Het huidige kasteel heeft een origineel 18de-eeuwse inrichting, maar helaas kun je hier als bezoeker zelden van genieten; het kasteel is alleen tijdens Open Monumentendagen te bezichtigen. Volgens Natuurmonumenten, dat het kasteel en het landgoed in beheer heeft, wilde de opdrachtgever een perfect symmetrisch huis. Dit is onder andere te zien in de marmeren vloer in de hal. De vloerplaten komen van hetzelfde stuk marmer en zijn gespiegeld geplaatst, zodat ze symmetrisch zijn. Na de bewoning van het kasteel is het een tijd in gebruik geweest als theosofisch centrum van de Indiase wijsgeer Krishnamurti. Ook is er sinds 1934 een internationale school van de Quakers gevestigd. Het landgoed zelf is goed bewaard gebleven. Nog steeds is het een traditioneel coulisselandschap van akkers, weilanden, houtwallen, bos en kleine heidevelden.

De vistrap bij Junne

Tijdens de route kom je verschillende keren langs of in de buurt van de Vecht. In deze rivier zijn verschillende stuwen geplaatst. Om de vissen een veilige manier te bieden om de stuw te passeren, zijn op verschillende plaatsen vistrappen aangelegd. Een mooi voorbeeld hiervan vind je tussen de knooppunten 54 en 53.

Bij knooppunt 49 ligt Landgoed Het Laer. Om hier te komen, sla je bij het knooppunt linksaf. Je kijkt dan al snel tegen de witte havezate van het landgoed aan. In 1382 wordt voor het eerst melding gemaakt van de havezate, toen Hugo van den Laer het in leen kreeg van de bisschop van Utrecht. Wat dat betreft lijkt het wel een beetje op de geschiedenis van Huis Vilsteren. De havezate werd rond het einde van de 17de eeuw opnieuw opgebouwd en ongeveer een halve eeuw daarna verbouwd in Franse stijl. De plek waar het eerste slot ’t Laer heeft gestaan, is nog wel te herkennen. Die ligt op de oorspronkelijke route: na knooppunt 49 kom je aan bij een brug over de Regge. Meteen links voor die brug is de omtrek van een kasteel en het restant van een gracht nog te herkennen in het landschap.